(၁) ဗိႆႏိုးၿမိဳ႕ေဟာင္း
ဗိႆႏိုးသည္ တူးေဖၚေတြ႕ရွိခ်က္မ်ား အရ ေအဒီ ၁ ရာစုမွ ၉ ရာစုအတြင္း ထြန္းကား ႀကီးက်ယ္ခဲ႔ေသာ ေရွးပ်ဴၿမိဳ႕ေတာ္ေဟာင္း ျဖစ္သည္။ ဗိႆႏိုးၿမိဳ႕ေဟာင္းသည္ မေကြးခရိုင္ ေတာင္တြင္းႀကီးျမိဳ႕၏ အေနာက္ဘက္ ၁၁ မိုင္ခန္႔အကြာ၌ တည္ရွိသည္။ အုတ္ၿမိဳ႕ရိုး အစိတ္အပိုင္း အခ်ိဳ႕က်န္ရွိၿပီး ၿမိဳ႕ကြက္ကို မွန္းဆႏိုင္သည္။ ၿမိဳ႕ကြက္မွာ ေထာင္႔မွန္ စတုဂံ မက်တက် ပံုစံရွိၿပီး အေရွ႕ဘက္ၿမိဳ႕ရိုးသည္ ၂.၀၉ မိုင္၊ ေျမာက္ဘက္ၿမိဳ႕ရိုးသည္ ၁.၆၁ မိုင္၊ ေတာင္ဘက္ၿမိဳ႕ရိုးသည္ ၁.၂၂ မိုင္ရွည္လ်ားသည္။ အေနာက္ဘက္တြင္ ၿမိဳ႕ရိုးမေတြ႕ရဘဲ ယခုအခါ ေတြ႕ရေသာ အင္းႀကီးႏွင့္ ႀကိဳးၾကာကန္တို႔သည္ ေရွးယခင္က ဆက္စပ္ေန၍ အေနာက္ဖက္တြင္ ေရက်ဳံးသဖြယ္ တည္ရွိခဲ႔မည္ဟု ယူဆရသည္။ မေကြး - ေတာင္တြင္းႀကီးကားလမ္းသည္ ေတာင္ဘက္ၿမိဳ႕ရိုးမွ ေဖါက္၍ ၿမိဳ႕ေဟာင္းကို ျဖတ္သန္းသြားၿပီး အေရွ႕ဘက္ၿမိဳ႕ရိုးကို ေဖါက္ထြက္သြားသည္။
(၂) သေရေခတၱရာၿမိဳ႕ေဟာင္း
သေရေခတၱရာသည္လည္း ေအဒီ ၁ ရာစုမွ ၉ ရာစု အတြင္းတြင္ ထြန္းကားခဲ႔ေသာ ပ်ဴၿမိဳ႕ေတာ္ ျဖစ္ေၾကာင္း တူးေဖၚေတြ႕ရွိခ်က္မ်ားႏွင့္ တရုတ္တို႔၏ ေခတ္ၿပိဳင္ မွတ္တမ္းမ်ား အရ ယူဆရသည္။ သေရေခတၱရာၿမိဳ႕ေဟာင္းသည္ ပဲခူးတုိင္း ျပည္ၿမိဳ႕ အေရွ႕ေတာင္ဘက္ ၅ မိုင္ခန္႔အကြာ၌ တည္ရွိေသာ ေရွးၿမိဳ႕ေဟာင္းျဖစ္သည္။ ၿမိဳ႕ရိုး အစိတ္အပိုင္း အေတာ္မ်ားမ်ား က်န္ရွိၿပီး၊ က်ံဳးအစိတ္အပိုင္း အခ်ိဳ႕ က်န္ရွိသည္။ ၿမိဳ႕ကြက္မွာ အဝိုင္းျဖစ္ၿပီး ၿမိဳ႕ရိုးမွာ စက္ဝုိင္းပံု မက်တက် ျဖစ္သည္။ ၿမိဳ႕ရိုး အဝန္း စုစုေပါင္း ၈.၆ မိုင္ခန္႔ ရွည္လ်ားသည္။ ေျမာက္ဘက္ျခမ္းၿမိဳ႕ရိုး၏ ၁.၅၄ မိုင္ခန္႔ကုိ ျပည္-ေပါက္ေခါင္း ကားလမ္းအျဖစ္ အသုံးျပဳလ်က္ရွိသည္။ အေရွ႕ဘက္ျခမ္းၿမိဳ႕ရိုး၏ ၂.၂ မိုင္ခန္႔မွာ ယခုအခါ စိုက္ပ်ိဳးေျမ လယ္ကြက္မ်ားအတြင္း ေရာက္ရွိေန၍ အခိ်ဳ႕ေနရာမ်ားတြင္ အုတ္ကုန္းမို႔မို႔ေလးမ်ား အျဖစ္သာ က်န္ရွိၿပီး ၿမိဳ႕ရိုးအရာကို မွန္းဆႏိုင္ရံုသာ ရွိေတာ႔သည္။ ၿမိဳ႕ရိုး၏ အေနာက္ဘက္ႏွင့္ ေတာင္ဘက္ အစိတ္အပိုင္းမ်ားသည္ အေတာ္မ်ားမ်ား က်န္ရွိေနေသးၿပီး အခ်ိဳ႕ေနရာမ်ားတြင္ ၁၇ ေပ၊ ၁၈ ေပခန္႔ အထိ မားမားမတ္မတ္ ရွိေနေသးသည္။ ၿမိဳ႕ကြက္၏ အလယ္ဗဟုိ ေနရာေလာက္တြင္ အလ်ား ၁၇၀၀ ေပ၊ အနံ ၁၁၅၀ ေပခန္႔ က်ယ္ဝန္းေသာ ေထာင္႔မွန္စတုဂံပံု နန္းေတာ္ရာေဟာင္း ေနရာေတြ႕ရွိရသည္။ က်န္ရွိေသာ က်ံဳးအစိတ္အပိုင္းမ်ား သည္ ၃၅ ေပမွ အခ်ိဳ႕ေနရာမ်ားတြင္ ေပ ၈၀ ခန္႔အထိ က်ယ္ဝန္းသည္။ ရန္ကုန္ - ျပည္ ရထားလမ္းသည္ ၿမိဳ႕ရိုး၏ အေရွ႕ေတာင္ဖက္မွ ေဖါက္ထြင္း၍ ၿမိဳ႕ကို အလယ္မွ ကန္႔လန္႔ျဖတ္ ျဖတ္သန္းသြားၿပီး ၿမိဳ႕ရိုး၏ အေနာက္ေျမာက္ဘက္မွ ေဖါက္ထြက္သြားသည္။ ၁၈၇၇တြင္ ရန္ကုန္ - ျပည္ ရထားလမ္း ေဖါက္စဥ္က ၿမိဳ႕ရိုးရွိ အုတ္မ်ားကို သံလမ္းေဖါက္လုပ္ရာတြင္ အဂၤလိပ္တို႔က အသုံးျပဳခဲ့ေစသည္ဟု ဆိုသည္။
(၃) ျမင္စိုင္းၿမိဳ႕ေဟာင္း
ျမင္စိုင္းၿမိဳ႕သည္ ေအဒီ ၁၃ ရာစုက မြန္ဂိုတို႔ ဝင္ေရာက္ဖ်က္စီး၍ ပုဂံႏိုင္ငံေတာ္ႀကီးပ်က္စီးခ်ိန္တြင္ ႏိုင္ငံကို ျပန္လည္ စုစည္းခဲ႔ေသာ ရွမ္းညီေနာင္ သံုးဦး၏ အုပ္ခ်ဳပ္ေရး အခ်က္အျခာ ျဖစ္ခဲ႔သည္။ ကာခ်င္းမ်ားႏွင့္ တရုတ္မွတ္တမ္းမ်ားအရ အလြန္ခိုင္ခံေသာ က်ံဳးႏွင့္ ၿမိဳ႕ရိုးတို႔ ရွိခဲ႔ဟန္ တူသည္။ သို႔ေသာ္ ယခုအခါတြင္ က်ံဳးအစိတ္အပိုင္း အခ်ိဳ႕သာ က်န္ရွိသည္။ ျမင္စိုင္းၿမိဳ႕ေဟာင္းသည္ ေက်ာက္ဆည္ၿမိဳ႕၏ အေရွ႕ဘက္ ၆ မိုင္ခန္႔ အကြာတြင္ ေဝဘူေတာင္ေျခ၌ တည္ရွိသည္။ ျမိဳ႕ကြက္မွာ ေထာင္႔မွန္ စတုဂံပံုျဖစ္ၿပီး အျခားၿမိဳ႕ေဟာင္းမ်ားႏွင့္ ႏႈိင္းယွဥ္ပါက အေတာ္အတန္ ေသးငယ္ေၾကာင္း ေတြ႕ရသည္။ က်ံဳး၏ အလ်ားမွာ ေျမာက္ဘက္တြင္ ၀.၅၈ မိုင္၊ ေတာင္ဘက္တြင္ ၀.၆၅ မိုင္၊ အေရွ႕ဘက္တြင္ ၀.၃၈ မိုင္၊ အေနာက္ဘက္တြင္ ၀.၃၉ မိုင္ခန္႔ရွိသည္။ ျမင္စိုင္းၿမိဳ႕ေဟာင္းသည္ ယခုအခါ ဗိႆႏိုးၿမိဳ႕ေဟာင္း၊ သေရေခတၱရာၿမိဳ႕ေဟာင္းတို႔ ကဲ႔သုိ ေရွးေဟာင္းသုေတသနနယ္ေျမအျဖစ္ သတ္မွတ္ထိန္းသိမ္းထားျခင္းခံရေသာ နယ္ေျမ မဟုတ္ဘဲ စက္မႈဇုန္ ဧရိယာအတြင္းတြင္ က်ေရာက္လ်က္ရွိသည္။ က်ံဳးႏွင့္ ေစတီ ပုထိုးအနည္းငယ္ က်န္ရွိၿပီး အမွတ္(၁) စက္မႈဝန္ႀကီးဌာနႏွင့္ ကုမၸဏီအခ်ိဳ႕က ေစတီမ်ားကို ျပဳျပင္လ်က္ရွိသည္။ ယေန႔အခါတြင္ ျမင္စိုင္းၿမိဳ႕ေဟာင္း ဧရိယာအနီးတဝိုက္တြင္ ျမင္စိုင္းဟူေသာ အမည္ႏွင္႔ ၿမိဳ႕ေသာ္လည္ေကာင္း၊ ရြာေသာ္လည္ေကာင္း မက်န္ရွိေတာ႔ဘဲ ပို၍ ဝမ္းနည္းဖြယ္ေကာင္းသည္မွာ ေဒသခံမ်ားသည္ ျမင္စိုင္းကို မသိရွိဟုဆိုသည္။ ၁၃ ရာစုက ျမန္မာႏိုင္ငံ အလယ္ပိုင္း ေဒသမ်ား၏ ၿမိဳ႕ေတာ္ျဖစ္ခဲ႔ၿပီး ျမိဳ႕ငယ္ေလး တစ္ၿမိဳ႕ျဖစ္ေသာ္လည္း မြန္ဂိုတပ္မေတာ္ႀကီးကို တြန္းလွန္ႏိုင္ခဲ႔ေသာ၊ တာဝတိ ံသာ နတ္ရြာေလာ ဟုတင္စားခဲ႔ရေသာ ျမင္စိုင္းေရႊျပည္ ကို ေရွးေဟာင္းယဥ္ေက်းမႈ နယ္ေျမတစ္ခု အျဖစ္ သတ္မွတ္ထိန္းသိမ္းသင္႔ ပါသည္။
(၄) အင္းဝၿမိဳ႕ေဟာင္း
အင္းဝၿမိဳ႕သည္ ၁၄ ရာစုတြင္ စတင္တည္ထားခဲ႔ၿပီး ျမန္မာ႔ သမိုင္းတြင္ အလြန္ထင္ရွားခဲ႔ေသာ ၿမိဳ႕ျဖစ္သည္။ မင္းဆက္ေပါင္း ၃ ဆက္ ၿမိဳ႕ေတာ္ အျဖစ္နန္းစိုက္ခဲ႔သည္။ ေအဒီ ၁၃၆၅ မွ ၁၅၅၄ အထိ ပထမ အင္းဝ မင္းဆက္သည္ အင္းဝကို ဗဟုိ၍ အထက္ၿမန္မာႏိုင္ငံကိုလည္းေကာင္း၊ ေအဒီ ၁၆၀၀ မွ ၁၇၅၂ အထိ ေညာင္ရမ္းမင္းဆက္ ေခၚ ဒုတိယအင္းဝ မင္းဆက္သည္ အင္းဝကို ဗဟုိျပဳ၍ ျမန္မာတႏိုင္ငံလံုး (၁၇၂၅ အထိ ဇင္းမယ္ နယ္လည္း ပါဝင္သည္) ကိုလည္ေကာင္း အုပ္စိုးခဲ႔သည္။ ကုန္းေဘာင္မင္းဆက္တြင္ အင္းဝကို မင္းေနျပည္ေတာ္ အျဖစ္ ႏွစ္ၾကိမ္ သတ္မွတ္၍ စိုးစံခဲ႔ေၾကာင္း ေတြ႕ရသည္။ ဆင္ျဖဴရွင္ မင္းသည္ ေအဒီ ၁၇၆၅တြင္ ၿမိဳ႕ေတာ္ကို စစ္ကိုင္းမွ အင္းဝသို႔ေျပာင္းေရႊ႕နန္းစိုက္ခဲ႔သည္။ ဘိုးေတာ္ဘုရားသည္ ေအဒီ ၁၇၈၃ တြင္ ဟူရားေဗဒင္ပညာ႐ွင္တို႔၏ အၾကံေပးခ်က္အရ အင္းဝၿမိဳ႕ကို ေရလႊမ္းဖ်က္စီးပစ္ လုိက္ၿပီးေနာက္ အမရပူရၿမိဳ႕ေတာ္သစ္တည္ေဆာက္ေျပာင္းေ႐ႊ႕ခဲ႔သည္။ ဘႀကီးေတာ္မင္းသည္ ေအဒီ ၁၈၂၃ တြင္ ရတနာပူရ အင္းဝၿမိဳ႕နန္းကို ျပန္လည္ တည္ေဆာက္၍ ၿမိဳ႕ေတာ္အျဖစ္ ျပန္လည္ စိုးစံခဲ႔သည္။ သို႔ေသာ္ သာယာဝတီမင္း လက္ထက္ ၁၈၄၁ ခုႏွစ္တြင္ ၿမိဳ႕ေတာ္ကုိ အမရပူရသို႔ ျပန္လည္ ေျပာင္းေရႊ႕ခဲ႔သည္။ ထိုအခ်ိန္မွ စ၍ အင္းဝၿမိဳ႕သည္ ၿမိဳ႕ေတာ္ေဟာင္း ျဖစ္သြားၿပီး ယေန႔အခ်ိန္တြင္မူ ေက်ာက္ဆည္ခရိုင္အတြင္းတြင္ ၿမိဳ႕ငယ္ေလး တစ္ၿမိဳ႕အျဖစ္ ရြာငယ္ (၁၁) ရြာျခံရံ၍ တည္ရွိသည္။ ဘုရားပုထိုး၊ ေစတီအေျမာက္အမ်ားက်န္ရွိၿပီး ၿမိဳ႕ရုိးအစိတ္အပိုင္းအခ်ိဳ႕ႏွင့္ က်ံဳးအစိတ္အပိုင္းမ်ားလည္း က်န္ရွိသည္။ ၿမိဳ႕ကြက္မွာ ေထာင္႔မွန္စတုဂံပံုရွိၿပီး ၿမိဳ႕ရိုးအလ်ားမွာ ေျမာက္ဘက္တြင္ ၀.၈၆ မိုင္၊ ေတာင္ဘက္တြင္ ဝ.၈၄ မိုင္၊ အေနာက္ဘက္တြင္ ၀.၅၀ မိုင္၊ အေရွ႕ဘက္တြင္ ၀.၄၇ မိုင္ခန္႔ ရွိသည္။ က်ံဳးသည္ ေပ ၁၀၀ ခန္႔မွ အခ်ိဳ႕ေနရာမ်ားတြင္ ေပ ၂၅၀ ခန္႔ထိ က်ယ္ဝန္းသည္။ ယေန႔အခါတြင္မူ အင္းဝၿမိဳ႕သည္ ကမၻာလွည့္ခရီးသြားမ်ားႏွင့္ ျပည္တြင္း ဘုရားဖူးမ်ား၏ လာေရာက္ ေလ႔လာလည္ပတ္ရာ ေနရာ တစ္ခုျဖစ္သည္။
